Við lifum á tímum stöðugs menningarstríðs. Baráttan er hörð, orðalagið afdráttarlaust og allt virðist vera undir. Frá fundarherbergjum stórfyrirtækja til kommentakerfa á netinu virðist ný, róttæk hugmyndafræði vera að hrista stoðir samfélagsins.
Hvað ef þessi hreyfing, í stað þess að vera ógn við ríkjandi valdaskipan, er í raun akkúrat það sem heldur henni gangandi? Hvað ef þetta er ekki bylting, heldur aðferð til að halda byltingunni niðri?
Sannleikurinn er sá að vók-pólitík er orðin eins konar öryggisventill fyrir auðvaldið. Hún skapar ólgu sem lætur kerfið líta út fyrir að vera framsækið og móttækilegt, á sama tíma og hún beinir allri athygli frá raunverulegri efnahagslegri baráttu. Þannig styrkir hún á endanum þá valdaskipan sem hún þykist berjast gegn. En hvernig kom þetta til? Skoðum þetta betur.
Fyrsti hluti: Tómarúmið og samningurinn
Eftir fall kalda stríðsins hurfu stóru hugmyndirnar um stéttabaráttu og efnahagslegt réttlæti af sjónarsviðinu. Máttur verkalýðsfélaga dvínaði og markaðshyggjan sigraði. Þetta skildi eftir sig tómarúm í hjarta stjórnmálanna. Í stað þess að tala um verkafólk, auðmagn og kjarabaráttu, fór allt að snúast um skilvirkni markaðarins og einstaklinginn.
Inn í þetta tómarúm steig sérfræðingastéttin – menntuð elíta stjórnenda, ráðgjafa og fræðimanna. Fyrir þessa stétt urðu vók sjónarmiðin að eins konar aðgangsmiða að völdum. Hún gerði óformlegan samning við auðvaldið. Samningurinn var einfaldur:
- Performansinn: Sérfræðingastéttin skyldi sjá um að láta auðvaldið líta vel út. Hún mannaði mannauðsdeildir með göfug markmið um inngildingu, skrifaði skýrslur um sjálfbærni og samdi yfirlýsingar um samfélagslega ábyrgð.
- Kúgunin: Í staðinn hjálpaði hún til við að halda verkalýðnum niðri og afvopnuðum. Umræðan snerist aldrei um stétt heldur menningarátök þvers og kruss. Kröfur um starfskjör, auðlegðarskatt og róttæka skattlagningu auðs voru teknar af borðinu.
Laun sérfræðingastéttarinnar fyrir þessa vinnu voru ekki bara að sitja í hærri tekjutíundum heldur gríðarlegt félagslegt forskot. Hún gat litið á sig sem réttláta og siðferðislega yfirburðastétt, á sama tíma og hún þjónaði kerfi sem tryggði hennar eigin efnahagslegu stöðu.
Annar hluti: Öryggisventillinn
Fyrir valdakerfi auðmagnsins var þetta nýja fyrirkomulag himnasending. Það fagnaði þessum núningi milli almennings því hann var algjörlega hættulaus og framlengdi líftíma kerfisins. Það hafði fundið sinn fullkomna öryggisventil.
Til að skilja þetta er gott að nota líkingu:
Ímyndum okkur auðvaldið sem risastóra verksmiðju undir gríðarlegum þrýstingi. Í gamla daga var þrýstingur frá óánægju verkafólks og gátu kröfur alþýðunnar leitt til þess að vélin springi. Hætta var til staðar.
Vók-pólitíkin virkar eins og nýir öryggisventlar. Þessir ventlar eru hannaðir til að hleypa út gufu í formi samfélagslegrar og menningarlegrar óánægju. Það er mikill hávaði og sjónarspil sem fylgir, sem gefur í skyn að eitthvað stórkostlegt sé að gerast (#MeToo, Black Lives Matter o.fl.). En raunverulegt hlutverk ventilsins er einfaldlega að minnka þrýstinginn sem gæti valdið algjöru hruni.
Verksmiðjustjórarnir eru meira að segja ánægðir með að setja þessa ventla upp. Þeir mála þá kannski í regnbogans litum og fagna þeim sem merki um „öruggari og opnari“ verksmiðju. En ventlarnir eru og verða tæki til að halda kerfinu gangandi.
Á meðan allir horfa á hvæsandi gufustróka, heldur kjarnastarfsemi verksmiðjunnar – gróði, ójöfnuður og arðrán – áfram eins og ekkert hafi í skorist.
Þriðji hluti: Siðgæðislögregluríkið
Þessi samningur hafði þó eitraða aukaverkun. Stöðug siðferðisprédikun sérfræðingastéttarinnar skapaði kæfandi og gleðisnautt andrúmsloft fyrir alla þá sem stóðu fyrir utan valdakerfið. Fyrir stóran hluta vinnandi fólks var þetta ekki framför, heldur leiðinlegt þus frá veruleikafirrtri elítu.
Djúp gjá myndaðist í samfélaginu, sem klauf það í tvennt þar sem tvö ólík tungumál voru töluð:
- Tungumál sérfræðingastéttarinnar: Abstrakt og akademískt, snerist um „sjálfbærni“, „kynjakvarða“ eða „inngildingu“. Flókin og síbreytileg orðatiltæki notuð til að sýna að maður tilheyrði, eða vildi tilheyra, hinum upplýstu.
- Tungumál verkalýðsins: Hreinskilið og raunverulegt, snerist um verðlag, laun, atvinnuöryggi og húsnæði.
Á meðan fólkið sem knýr hagvöxtinn hafði áhyggjur af afkomu sinni, var stétt stjórnenda upptekin við að ritskoða fornöfn og fordæma sögulegar persónur. Þessi stöðugi núningur fór að líkjast siðgæðislögregluríki, stjórnað af fólki sem hafði ekki hugmynd um hvernig líf venjulegs fólks var í raun og veru.
Fjórði hluti: Uppreisn Trúðaprinsins
Inn í þetta tómarúm steig Donald Trump. Pólitísk snilld hans fólst í að átta sig á því að fyrir milljónir kjósenda var mótefnið við gleðisnauðu siðgæðiseftirliti elítunnar ekki góð mótrök – heldur góður hlátur.
Hann bauð ekki upp á heilsteypta hugmyndafræði. Hann bauð upp á stemningu. Hann bauð upp á leyfi til að hafa rangt fyrir sér, til að hunsa síbreytilegar reglur og til að slá til baka gegn elítunni sem sagði þér stöðugt að þú værir vond manneskja.
Verkalýðurinn gerði uppreisn. En ekki sem sameinuð stétt sem krafðist efnahagslegs réttlætis, heldur sem sundraður menningarhópur sem leitaði hefnda. Fólkið kaus yfir sig þann eina mann sem lofaði að ráðast gegn vók-gildum frjálslynds fólks sem, að þeirra mati, sýndu þeim ekkert nema fyrirlitningu. Loforð Trumps var ekki bara pólitískt; það var að gera lífið SKEMMTILEGT aftur.
Þetta er hinn tragíski vítahringur sem við erum föst í. Menntað milli- og yfirstéttarfólk var lokkað burt frá stéttarstjórnmálum til að verja auðmagnið. Þessi yfirtaka skapaði svo djúpa gjá í samfélaginu að hún magnaði upp popúlíska heift. Sú heift endaði svo á því að verkafólk valdi óhefðbundinn fulltrúa þess kerfis sem heldur því niðri. Auðvaldið stendur nú sterkara en nokkru sinni fyrr og nýtur góðs af menningarstríðum sem skila af og til litlum táknrænum sigrum fyrir tiltekinn hóp hverju sinni, en engum raunverulegum breytingum sem snerta efnahag venjulegs fólks.
